Verantwoordelijk zijn of verantwoordelijkheid nemen?

Het blijft altijd een beetje worstelen met het begrip ‘verantwoordelijkheid’. Dagelijks werk ik met mensen die het niet goed lukt om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen leven. En is het mijn taak om hen te helpen daar beter in te worden. Hoe zit dat nu eigenlijk met verantwoordelijkheid?

Kunnen mensen eigenlijk wel verantwoordelijkheid nemen voor hun leven en hun gedrag? Gedrag wordt beïnvloed door de context[1] en verandering van gedrag kan alleen plaatsvinden door de context te wijzigen. En die context bestaat in hoge mate uit zaken waar we niet voor gekozen hebben en waar we ook weinig invloed op hebben. Niemand kiest zelf waar zijn wieg staat, welke mogelijkheden en belemmeringen het leven te bieden heeft. We kiezen niet wat ons genetisch potentieel is, welke leergeschiedenis we ondergaan en dus ook niet wie we zijn en wat we belangrijk vinden.

En toch wringt het om ervan uit te gaan dat we geen enkele invloed kunnen uitoefenen, volledig overgeleverd zijn aan de omstandigheden binnen en buiten onszelf. We kunnen, al is het maar in heel beperkte mate, kennelijk toch invloed uitoefenen. We kunnen keuzes maken tussen vaststaande opties: sta ik vandaag op tijd op, zet ik een wekker, slaap ik uit? Eet ik iets gezonds of niet? Ga ik met de fiets naar het werk of neem ik de auto? Hoe laat zal ik lunchen? Als we ons bewust zijn van onze opties kunnen we uit die opties kiezen. Door ons een voorstelling te maken van de verschillende opties, de verwachte uitkomsten en de doelen die we hebben, kunnen we een selectie maken welke uitkomst haalbaar en wenselijk is. Het feit dat we ons die voorstelling kunnen maken, geeft ons een zekere mate van vrijheid.

En zijn we dan verantwoordelijk voor de uitkomst? Dat is eigenlijk gek, want de uitkomst die we ons voorstellen is vaak niet de uitkomst die we krijgen. Vaak hebben we helemaal niet genoeg informatie om te weten waar we uitkomen. Als iedereen de uitkomst perfect zou kunnen voorspellen, zouden we nooit fouten maken en alleen de juiste keuzes maken.

We houden elkaar vaak verantwoordelijk. We hebben wetten en regels die ons vertellen waarvoor we wel en niet verantwoordelijk zijn en er worden ons sancties opgelegd als we deze verantwoordelijkheid niet op de juiste manier nemen. Het journaal en de kranten zitten er vol mee: mensen die fouten gemaakt hebben en daarop worden aangesproken. Of mensen die iets goed gedaan hebben en daarom bejubeld worden. Verantwoordelijkheid is dus een sociaal gegeven, een maatschappelijk gegeven, waarmee we de orde handhaven. Vaak krijgt het ook nog een moreel tintje: we veroordelen mensen die hun verantwoordelijkheid, in onze ogen, niet nemen.

Maar verantwoordelijkheid heeft ook een psychologische kant. Verantwoordelijkheid nemen is, zoals ik het zie, een hulpmiddel. Het is iets wat we doen, omdat we daardoor meer greep krijgen op ons leven en ons gedrag. Als ik per ongeluk iets stuk maak en ik ruim de rommel op, dan heb ik meer greep op mijn leven, dan als ik de rommel laat liggen. Door op te ruimen houd ik mijn huis schoon. Als ik een ander kwets en daar mijn verontschuldigingen voor aanbied, dan heb ik meer greep op mijn leven dan als ik eraan voorbijga. Immers, door mijn excuses aan te bieden repareer ik de relatie met de persoon die ik gekwetst heb. Hierdoor houd ik deze persoon in mijn leven, op een prettige manier. Het is niet omdat ik verantwoordelijk ben, maar omdat ik mijzelf verantwoordelijk maak, dat ik meer controle krijg over mijn eigen leven. Verantwoordelijkheid nemen is een vaardigheid, die leidt tot meer welzijn. En net als met andere vaardigheden word je er beter in door het te doen.

Er zijn vele psychologische methoden die mensen helpen om meer verantwoordelijkheid te kunnen nemen waardoor ze meer controle kunnen ervaren over hun leven. ACT[2] is een van die psychologische methoden. De kernprocessen van waarden en toegewijde actie helpen om te zien welke acties je kunt ondernemen en welke richting deze acties je op brengen. Is de uitkomst dat je onprettige ervaringen niet meer hoeft te hebben? Of dragen je acties bij aan wat waardevol voor je is? De kernprocessen van acceptatie, defusie, in het moment zijn en perspectief nemen helpen je om een zo helder mogelijk perspectief te krijgen op de opties die je hebt, de consequenties die daaraan verbonden zijn en hoe je acties kunt ondernemen zonder je te laten tegenhouden door lastige emoties of gedachten. Het toepassen van deze processen in je leven brengt je in een doorgaand proces van uitproberen, ondervinden en bijsturen.